درآمدی بر تحقیق کیفی
An introduction to qualitative, research
راهنمای گام‌به‌گام انجام تحقیق کیفی است که مخاطبان را با مراحل، روش‌ها، چالش‌ها و کاربردهای آن در علوم مختلف آشنا می‌کند. نویسنده با زبانی ساده و با ارائه مثال‌های متعدد، به خواننده کمک می‌کند تا درک عمیقی از ماهیت تحقیق کیفی و نقش آن در تولید دانش بدست آورد.
توضیحات
امروزه پژوهش کیفی جایگاه خود را در بسیاری از رشته‌های گوناگون مانند علوم اجتماعی، روان‌شناسی، پرستاری و... پیدا کرده و گستره‌ای وسیع از روش‌های کیفی، با کارکردها و اهداف گوناگون، در اختیار پژوهشگران قرار دارد. انتخاب و به‌کارگیری این روش‌ها در پیوندی تنگاتنگ با فرایند تحقیق و موضوع مورد مطالعه است؛ پس شاید بتوان چنین ادعا کرد که شناخت پژوهش کیفی، مراحل و اهداف آن، نسبت به شناخت روش‌ها در اولویت قرار دارد. هدف اصلی کتاب «درآمدی بر تحقیق کیفی» نیز بر مبنای همین رویکرد، معرفی مراحل مختلف فرایند پژوهش کیفی است. علاوه بر آن، در این کتاب مهم‌ترین روش‌های گردآوری و تفسیر داده‌ها و هم‌چنین قواعد ارزیابی و ارائۀ یافته‌ها در چهارچوب مراحل مختلف اجرای پژوهش نیز طرح شده‌اند که نمایی کلی از حوزۀ پژوهش کیفی، بدیل-های عینی از روش‌شناسی و مدعیات، کاربرد و محدودیت‌های آن در اختیار مخاطب قرار داده و بدین ترتیب امکان انتخاب مناسب‌ترین استراتژی روش‌شناختی را با توجه به سوالات و مسائل تحقیق، برای او فراهم می‌کند.
اووه فلیک روانشناس، جامعه‌شناس و استاد تحقیقات کیفی در علوم اجتماعی و آموزش در دانشگاه فرای برلین آلمان است. کتاب «درآمدی بر تحقیق کیفی» او در سال 1378 توسط هادی جلیلی به فارسی برگردانده شد و تا سال 1401 به چاپ سیزدهم رسید. فلیک در بخش ابتدایی کتاب توضیح می‌دهد که کتاب حاضر را با توجه به نیازهای دو دسته از خوانندگان نوشته است: محققان مبتدی و باتجربه. به عقیدۀ او این کتاب برای محققان مبتدی که عمدتاً دانشجویان کارشناسی یا کارشناسی ارشد هستند، حکم مقدمه‌ای پایه‌ای را برای آشنایی با مبانی، نحوۀ اجرا، پیشینه‌های نظری و معرفت‌شناختی و مهم‌ترین روش‌های پژوهش کیفی دارد و برای محققان باتجربه‌تر، می‌تواند به‌عنوان جعبه‌ابزاری در هنگام مواجهه با مسائل و مشکلات عملی روزمره در جریان پژوهش کیفی مورد استفاده قرار گیرد. در همین راستا ترتیب قرارگیری و دسته‌بندی بخش‌های مختلف کتاب نیز به صورتی است که می‌توان به دو شکل آن را مطالعه کرد. یک شکل، مطالعۀ کتاب به‌ترتیب از ابتدا تا انتهاست که می‌تواند مخاطب را در تمامی مراحل طراحی تا اجرای یک پروژه راهنمایی کند و شکل دیگر، رجوع به بخش‌های گوناگون آن است که در دسته‌های دانش نظری، مسائل روش‌شناختی، مباحث عملی نحوۀ طراحی تحقیق کیفی و مسائل عملی مربوط به اجرای آن، در فصل یک معرفی شده‌اند.
کتاب «درآمدی بر تحقیق کیفی» از هفت بخش و در مجموع سی فصل تشکیل شده است. بخش اول کتاب با نام «چهارچوب» در چهار فصل، درواقع چهارچوبی است برای اجرای تحقیق کیفی و آشنایی با فصول بعدی کتاب. فصل یک در حکم راهنمای کتاب، بخش‌های گوناگون آن را معرفی می‌کند و فصل‌های بعدی پیش‌زمینه‌های نظری و روشی تحقیق کیفی را در اختیار خواننده قرار می‌دهند. در بخش دوم کتاب، «از نظریه به متن»، مواضع نظری‌ای که شالوده و بنیان تحقیق کیفی هستند، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این بخش درواقع زمینۀ معرفت‌شناختی و نظری بخش‌های عملی‌تر کتاب است. بخش سوم با نام «طرح تحقیق»، در چهار فصل مخاطب را با جنبۀ دیگری از تحقیق، یعنی برنامه‌ریزی تحقیق و تدوین طرح تحقیق آشنا می‌سازد. کتاب در بخش چهارم با نام «داده‌های شفاهی» به انواع روش‌های گردآوری داده‌ها، با تمرکز بر گفتار و انواع مصاحبه می‌پردازد و در بخش پنجم، «داده‌های چندکانونی»، به سراغ روش‌هایی مانند مردم‌نگاری می‌رود که برای تولید داده از گفتار فراتر رفته و از انواع روش‌ها و داده‌ها در این راستا استفاده می‌کنند. پس از بررسی روش‌های تولید داده در تحقیق کیفی در بخش‌های پیشین، بخش ششم با نام «از متن به نظریه» به سراغ شیوه‌های تحلیل این داده‌ها می‌رود و مراحل آن را شرح می‌دهد. در بخش هفتم و پایانی کتاب با عنوان «ارزیابی گزارش تحقیق کیفی» نیز در سه فصل به دو سوال عمده پرداخته می‌شود: «چگونه می‌توان تحقیق کیفی را ارزیابی کرد؟» و «چگونه می‌توان نتایج و شیوه‌های تولید این نتایج را به مخاطبان ارائه کرد؟».
فلیک در توضیحات فصل اول دربارۀ رویکرد کتاب، در تعریف تحقیق کیفی چنین می‌گوید: «در همین ابتدا باید گفت که تحقیق کیفی با متن سروکار دارد. روش‌های گردآوری اطلاعات -مصاحبه یا مشاهده- داده‌ها را تولید می-کنند و این داده‌ها از طریق ضبط و پیاده کردن بی‌کم‌وکاست محتوای آن‌ها به شکل متن درمی‌آیند. با شکل‌گیری این متون نوبت روش‌های تفسیر فرا می‌رسد. راه‌های گوناگونی برای رسیدن به متن در کانون تحقیق و فاصله گرفتن از آن وجود دارد. به‌طور خلاصه، می‌توان فرایند تحقیق را به شکل مسیری از نظریه به متن و نیز بازگشت از متن به نظریه ترسیم کرد. فصل مشترک این دو مسیر عبارت است از گردآوری داده‌های بصری و کلامی و تفسیر آن‌ها در قالب یک طرح تحقیق مشخص.»
اووه فلیک روانشناس، جامعه‌شناس و استاد تحقیقات کیفی در علوم اجتماعی و آموزش در دانشگاه فرای برلین آلمان است. کتاب «درآمدی بر تحقیق کیفی» او در سال 1378 توسط هادی جلیلی به فارسی برگردانده شد و تا سال 1401 به چاپ سیزدهم رسید. فلیک در بخش ابتدایی کتاب توضیح می‌دهد که کتاب حاضر را با توجه به نیازهای دو دسته از خوانندگان نوشته است: محققان مبتدی و باتجربه. به عقیدۀ او این کتاب برای محققان مبتدی که عمدتاً دانشجویان کارشناسی یا کارشناسی ارشد هستند، حکم مقدمه‌ای پایه‌ای را برای آشنایی با مبانی، نحوۀ اجرا، پیشینه‌های نظری و معرفت‌شناختی و مهم‌ترین روش‌های پژوهش کیفی دارد و برای محققان باتجربه‌تر، می‌تواند به‌عنوان جعبه‌ابزاری در هنگام مواجهه با مسائل و مشکلات عملی روزمره در جریان پژوهش کیفی مورد استفاده قرار گیرد. در همین راستا ترتیب قرارگیری و دسته‌بندی بخش‌های مختلف کتاب نیز به صورتی است که می‌توان به دو شکل آن را مطالعه کرد. یک شکل، مطالعۀ کتاب به‌ترتیب از ابتدا تا انتهاست که می‌تواند مخاطب را در تمامی مراحل طراحی تا اجرای یک پروژه راهنمایی کند و شکل دیگر، رجوع به بخش‌های گوناگون آن است که در دسته‌های دانش نظری، مسائل روش‌شناختی، مباحث عملی نحوۀ طراحی تحقیق کیفی و مسائل عملی مربوط به اجرای آن، در فصل یک معرفی شده‌اند.
کتاب «درآمدی بر تحقیق کیفی» از هفت بخش و در مجموع سی فصل تشکیل شده است. بخش اول کتاب با نام «چهارچوب» در چهار فصل، درواقع چهارچوبی است برای اجرای تحقیق کیفی و آشنایی با فصول بعدی کتاب. فصل یک در حکم راهنمای کتاب، بخش‌های گوناگون آن را معرفی می‌کند و فصل‌های بعدی پیش‌زمینه‌های نظری و روشی تحقیق کیفی را در اختیار خواننده قرار می‌دهند. در بخش دوم کتاب، «از نظریه به متن»، مواضع نظری‌ای که شالوده و بنیان تحقیق کیفی هستند، مورد بررسی قرار می‌گیرند. این بخش درواقع زمینۀ معرفت‌شناختی و نظری بخش‌های عملی‌تر کتاب است. بخش سوم با نام «طرح تحقیق»، در چهار فصل مخاطب را با جنبۀ دیگری از تحقیق، یعنی برنامه‌ریزی تحقیق و تدوین طرح تحقیق آشنا می‌سازد. کتاب در بخش چهارم با نام «داده‌های شفاهی» به انواع روش‌های گردآوری داده‌ها، با تمرکز بر گفتار و انواع مصاحبه می‌پردازد و در بخش پنجم، «داده‌های چندکانونی»، به سراغ روش‌هایی مانند مردم‌نگاری می‌رود که برای تولید داده از گفتار فراتر رفته و از انواع روش‌ها و داده‌ها در این راستا استفاده می‌کنند. پس از بررسی روش‌های تولید داده در تحقیق کیفی در بخش‌های پیشین، بخش ششم با نام «از متن به نظریه» به سراغ شیوه‌های تحلیل این داده‌ها می‌رود و مراحل آن را شرح می‌دهد. در بخش هفتم و پایانی کتاب با عنوان «ارزیابی گزارش تحقیق کیفی» نیز در سه فصل به دو سوال عمده پرداخته می‌شود: «چگونه می‌توان تحقیق کیفی را ارزیابی کرد؟» و «چگونه می‌توان نتایج و شیوه‌های تولید این نتایج را به مخاطبان ارائه کرد؟».
فلیک در توضیحات فصل اول دربارۀ رویکرد کتاب، در تعریف تحقیق کیفی چنین می‌گوید: «در همین ابتدا باید گفت که تحقیق کیفی با متن سروکار دارد. روش‌های گردآوری اطلاعات -مصاحبه یا مشاهده- داده‌ها را تولید می-کنند و این داده‌ها از طریق ضبط و پیاده کردن بی‌کم‌وکاست محتوای آن‌ها به شکل متن درمی‌آیند. با شکل‌گیری این متون نوبت روش‌های تفسیر فرا می‌رسد. راه‌های گوناگونی برای رسیدن به متن در کانون تحقیق و فاصله گرفتن از آن وجود دارد. به‌طور خلاصه، می‌توان فرایند تحقیق را به شکل مسیری از نظریه به متن و نیز بازگشت از متن به نظریه ترسیم کرد. فصل مشترک این دو مسیر عبارت است از گردآوری داده‌های بصری و کلامی و تفسیر آن‌ها در قالب یک طرح تحقیق مشخص.»
-
نگاهی به رشته
-
منابع
- کتاب
- مجله
- پروژه پژوهشی
نهادها
برنامه درسی
چندرسانه ای